Ths. Trần Lê Nhật Tâm - Hồ Anh Thái, nhà văn của những nỗi đau đời

Hồ Anh Thái, nhà văn của những nỗi đau đời

                                                                      Trần Lê Nhật Tâm

Hồ Anh Thái là nhà văn rất có ý thức trách nhiệm đã khẳng định được một vị trí trong đời sống văn chương Việt Nam. Ông đã tạo dựng những nhân vật đa dạng, phức tạp, nhất là cách nêu vấn đề khá nhân bản. Khi ấy, Hồ Anh Thái lại nhói đau như vừa đánh mất một điều gì quan trọng. Những câu văn mang đầy âu lo khi những giá trị tốt đẹp đang bị bóp méo. Nhà văn thể hiện những nhân vật phản diện, xoáy sâu vào các vấn đề nhức nhối trong xã hội. Đằng sau những tiếng cười ấy, mỗi nhân vật như hiện thân của con người nhố nhăng phức tạp.

Hồ Anh Thái miêu tả lối sống ích kỷ tàn nhẫn, thói vô lương tâm của con người. Đố kị nhau đến cả sở thích vặt vãnh như “sưu tập chim” (Chim anh chim em). Khi Diệu sở hữu được con yểng hay hơn mình, ông Thiển đã quá uất hận như con chim lớn rơi từ lầu năm xuống. Trong Sân bay và Tờ khai Visa, những ghen tị của những người gọi nhau là đồng nghiệp, được tái hiện sống động đầy tính chất “black humour”. Người ta nghĩ ra trăm phương ngàn kế để tiến thân: thằng phụ hồ thành nhà nghiên cứu, gã bảo vệ đặt trộm máy quay trong phòng viện phó để xem phim heo miễn phí và có được vũ khí tiến thân, gã nhân tình vô học của cô viện sĩ trẻ đi lên nhờ thói côn đồ… Phê phán những thói rởm đời thời nay, trong Lọt sàng xuống nia, Hồ Anh Thái đã mượn hình ảnh của một nhà thơ kinh nghiệm lâu năm: “Ông nhà thơ tiếng thơm phưng phức mấy chục năm qua, giờ móm hết, biếu gì ông cũng không ăn. Ông trịch thượng gọi nàng là mày, xưng tao. Mày học hành thế nào, không bao giờ tiên tiến à, mày làm ăn thế nào, không bao giờ xuất sắc à, đấy, tao nói cấm có sai. Ông móm thành ra cho cái gì ông cũng chẳng xơi. Bù lại, chẳng xơi của ai cái gì, thành ra, ông có quyền chửi thơ người này thối, thơ người kia khắm”. Xã hội phân hóa phức tạp thành rất nhiều loại người gắn với một “mảnh vỡ”. Nhan nhản trong truyện ngắn Hồ Anh Thái là hàng trăm nhân vật không tên, không tuổi, không nguồn cội. Tác giả gắn họ với nghề nghiệp, địa vị, chức tước: ông giám đốc, võ sư, ông sứ, bà viện phó, gã chuyên viên, ông viện trưởng, chị nhà văn, ông Việt Kiều, chàng thư ký tòa soạn, ông tổng biên tập, họa sĩ, chị nhà văn. Vật chất hóa tên gọi con người: Hai triệu, Ba triệu, Chín triệu, Bóng rổ…Nhân vật có khi được xác định bằng diện mạo hay thói quen: thằng Rú, thằng Phập, thằng Bạo, Cá sấu 1, Cá Sấu 2… Nhân vật cũng được số hóa: cô Số 1, cô Số 2, cô Số 3, Số 4 (Tờ khai Visa), cô Nhất, cô Nhị, cô Tam, cô Tứ (Bến Ôsin), ông A, bà B, chú C (Lọt sàng xuống nia), Trạng 1, Trạng 2, Trạng 3, Trạng 4, Trạng 5 (Tin thật lòng)… Nhân vật bị xóa lai lịch, như bị ném ra giữa dòng đời bất tận. Nhân vật tồn tại như một khuôn mặt tượng trưng cho một loại người: vô lương tâm, vô tình, bàng quan, vật dục, lố bịch, hợm hĩnh… Truyện ngắn Đàn kiến là những suy tư mơ hồ của người phụ nữ cao quý về một phát giác: con người thật đáng thương hại và thật hèn yếu, mù lòa, huyễn tưởng. Nhưng trong dòng sinh vật bò tới, bò lui miệt mài kia, ai là con kiến và ai là con người? Các nhân vật trong truyện ngắn Trại cá sấu, xấu từ trong ra ngoài, xấu từ đầu đến chân. Lối viết tưng tửng, trào lộng xen lẫn độc thoại làm cho người đọc như bị cuốn đi: “Hai nàng đẹp giai như bố”, “một mắt nhìn núi Đôi, một mắt nhìn sông Nhị, một thân hình rắn giả lươn, cá trắm lai cá chép trứng, một khuôn mặt sủi cảo, một khuôn mặt mưng thủ lợn thiu, răng cửa phi nước đại, răng hàm phi nước kiệu”. Hai nàng xấu là tội của mười hai bà mụ thợ thủ công kém tay nghề, tội của ông bố đẹp giai cứ muốn con gái mình đẹp theo. Nhưng cái hấp dẫn người đọc không phải là ngoại hình lai vật của nhân vật mà là thế giới của hai nàng đang sống. Cái thế giới xung quanh họ bất bình thường tới mức quái dị. Từ thân phận cá sấu, hai nàng tiến một bước tới diễn viên điện ảnh, họa sĩ mà không cần đến một chút tài năng và nhân cách nào. Một đạo diễn có tài đưa cá sấu vào vai Mị Nương. Thế giới được tạo ra bởi những sự kết hợp thân xác nghịch dị. Họa sĩ khen “cái phom cá sấu hai, mỗi lời khen là một cục nước bọt bắn tung tóe ra, trúng đâu thì trúng”. Họa sĩ và Cá sấu hai đóng khố, trát bùn lên để triển lãm tranh. Sự hoang tưởng thần bí của Cá sấu 1 cùng thế giới đồng cô, cung văn làm cho thế giới nhân vật thêm hài hước.

Hồ Anh Thái đi sâu khám phá con người ở mọi góc cạnh của đời sống tâm linh, đời sống hiện thực. Đó là những phận người quay cuồng. Hồ Anh Thái viết về đời sống tinh thần của những thanh niên với những khao khát về cái đẹp, vươn tới cái lương thiện. Trong truyện ngắn Người và xe chạy dưới ánh trăng, Hồ Anh Thái hai mươi sáu tuổi thể hiện một ý tưởng khá sâu sắc, rằng, con người ta đi vào đời với đôi bàn tay trắng, sạch sẽ và lương thiện. Nhưng rồi càng đi càng phải giữ mình trong sạch, mà đời cứ luôn muốn nhấn người ta vào sắc dục, vào những chỗ không được lương thiện lắm. Cuộc sống xã hội thời gian đó với những xô dập ghê gớm. Các nhân vật bị cuộc sống xô dạt về những nẻo khác nhau và họ phải vật lộn với số phận trên con đường của đời mình. Hồ Anh Thái khi thì chứng kiến về các đời ôsin trong truyện ngắn“Bến ôsin”; khi lại ngắm nghía mọi cử chỉ của giới công chức trong tập truyện ngắn “Tự sự 265 ngày”, hay là “lão già nhăn nhúm cười hềnh hệch những hỉ, nộ, ái, ố trong “Bốn lối vào nhà cười”. Những nhân vật của Hồ Anh Thái không anh hùng, không có gì là thê lương, không chủ nghĩa, không biểu tượng. Tất cả là cuộc sống lướt qua chúng ta 365 ngày. Họ ăn, họ mặc, họ nói chuyện, họ lười biếng, họ lừa dối. Họ là chúng ta và chúng ta cũng là họ. Người đọc giật mình khi thấy chính mình đang nằm xoài ngáp ngủ trên bàn công việc … Những câu chuyện đó khiến người ta phải cười ra nước mắt… Hồ Anh Thái đang thực hiện cuộc hành trình tìm kiếm những hạt mầm thiên lương đang le lói trên những gương mặt dị dạng, trong những tâm hồn u tối để kéo họ về với cõi người bằng niềm tin ở khả năng hướng thiện của họ. Chính điều đó đã tạo nên giá trị đích thực trong những trang viết của Hồ Anh Thái.

Bên cạnh con người bản năng, Hồ Anh Thái cũng thành công trong việc xây dựng hình tượng con người tha hóa trong xã hội hiện đại. Thực chất đó đều là sự hiện thân của cái ác. “Cái chết của Mai, vợ Lập trong truyện ngắn Bóng ma trên hành lang phải chăng là lời cảnh báo về những bi kịch đang chờ chực nếu người ta cứ tiếp tục sống và đối xử với nhau kiểu ấy: bằng mặt mà chẳng bằng lòng, chỉ lăm le làm điều ác với nhau”. Nhân vật trong truyện ngắn Hồ Anh Thái xuất hiện với nhiều cấp độ rất khác nhau. Đó là những nhân vật có hình hài bình thường nhưng biến đổi nhân tính. Tâm hồn họ bị bóp méo bởi đồng tiền, sự ganh đua, thói ích kỉ, những thú vui khác người. Đó là những kẻ bần cùng đến tàn nhẫn, vô tâm, nghèo khó đến dửng dưng, lạnh lùng, cơ hội, bỉ ổi, dâm ô… Những điều tử tế, những kẻ tử tế cũng bất thành nhân dạng, cũng chỉ như thanh củi khô cháy leo lét,. Phải chăng “cõi người ta” đã trở thành một sa mạc mênh mông, hoang vắng của dục vọng và lòng ích kỷ đến mức phải “rung chuông tận thế”. Đặt kiểu nhân vật méo mó trong sự đối sánh với những kẻ lệch tâm nhà văn mang đến một nụ cười bỡn cợt trong thang bậc các giá trị làm người. Trong truyện ngắn Gương chiếu hậu- đồ thị- mùi xoa, Hồ Anh Thái đã xây dựng lên một kiểu nhân vật xấu xa và bỉ ổi vô cùng. Đó là tên lái xe và thằng em của nó. Một người trong đời lái xe không biết đã tông bao nhiêu người và lại cảm thấy thích thú khi gây tai nạn: “sự sắp đặt của tạo hóa. Anh bạn than thở có thằng em hung thần là hung thần trên từng cây số. Thằng này cứ lên xe máy là đâm. Người ta không đâm nó thì nó cũng đâm người ta. Nó thậm chí đâm cả ô tô, ô tô càng tránh nó càng đuổi đâm cho bằng được. Nó nghiện va quệt đâm đụng gây tai nạn” . Thực ra, trong cuộc sống hiếm có con người nào lại có tính cách nghịch dị như vậy. Bằng kinh nghiệm sống, nhà văn đã khẳng định được rằng những con người này vẫn đang tồn tại một cách hồn nhiên trong xã hội. Nhìn bề ngoài, gã lái xe rất lịch sự với chiếc khăn mùi xoa mang theo bên mình. Gã không bao giờ khạc nhổ xuống đất mà luôn dùng chiếc khăn mùi xoa thơm được gửi từ ngoại quốc về. Tuy là thế nhưng gã cùng những cánh lái xe vẫn có một quan niệm rằng: khi đã lỡ đâm xe vào ai thì nhất quyết phải quay xe lại đâm chết bằng được, nếu đâm một lần rồi mà chưa chết thì quay xe lại đâm đến khi cho đối phương chết thì thôi, nếu không thì phải nuôi con người ta suốt đời. Hồ Anh Thái không đả kích vào riêng ai, ông đả kích vào thói đời, vào những hiện tượng li tâm, lệch chuẩn, những gì trái quy luật. Và điều đó đã được thể hiện sinh động thông qua số phận từng nhân vật. Trong truyện ngắn Tin thật lòng, ông giám đốc muốn sang phải gắn đời mình với nghệ thuật, với các giá trị văn hóa. Vì thế, ông tổ chức các buổi lễ do mình đặt ra: lễ phong trạng cho công ty, biểu diễn ca kịch, mời văn nghệ sĩ cả Tây cả Ta về diễn. Hành động đó xem nghệ thuật như là những trò cười hạ đẳng. Cuối cùng, ông giám đốc kia cũng chỉ là trò cười của chính mình mà thôi. Tác giả mở đầu truyện ngắn Phòng khách rất hấp dẫn: “Phòng khách của tôi là trường đại học của tôi. Nói thế có người bảo biết học thì đâu chẳng là trường đại học. Quán nước chè năm xu của nghệ sĩ ngày trước. Vũ trường đêm màu hồng của đám trẻ bây giờ. Các bờ nước ven hồ Tây, trẻ con, bà già nhem nhuốc lội bì bõm, thò tay qua hàng rào, chạm tay ướt vào những cặp đê mê trong cà phê vườn mà xin vỏ lon bia, lon coca. Đấy cũng là trường đại học” . Rồi phòng khách của tôi trở thành phòng chờ, tiền trạm, trạm trung chuyển, trung tâm đảm bảo tư cách, trung tâm dịch vụ chắp nối, nghĩa là đủ thứ bà rằn đều được đưa vào phòng khách của anh ta. Vậy mà, anh ta lại là người theo đuổi mọi lĩnh vực, học hành dang dở, theo khảo cổ, theo học võ, văn chả được thì học võ, học đủ thứ nhưng chẳng giỏi thứ nào. Phòng khách có đủ hạng người, hạng người nào cũng dở dở, ương ương. Tất cả đều là sự pha tạp của thói lai căng đỏm dáng, không gì là chính danh cả. Nhà văn muốn triết lí về sự sống mòn ảo vọng và chết mòn về nhân tính được đeo mặt lạ đỏm dáng để phỉnh thiên hạ. Phòng khách mãi như một kí ức buồn. Hồ Anh Thái đã phơi bày tất cả đời sống qua truyện ngắn Bãi tắm. Tất cả đoàn “lòng vả cũng như lòng sung” nhưng lại cố che giấu bằng những loại mặt lạ khác nhau. Hai chữ “chán lắm” được lặp đi lặp lại nhưng nhà văn vẫn chưa hết niềm tin ở cõi đời. Truyện êm đềm nhất có lẽ Vẫn tin vào chuyện thần tiên, “sự tự tin chỉ đến với ta khi chợt nhận ra là còn có người nhìn thấy hay giúp ta nhận ra giá trị của mình, bởi vì dù cho có hiểu rõ chính mình hơn ai hết nhưng áp lực của dư luận, của những kẻ nhân danh là “người xung quanh” luôn có khả năng phủ định nhận thức về bản thân” . 

Hồ Anh Thái là nhà văn có cách nhìn đời tinh tế. Đằng sau nụ cười là những nỗi đau trước trạng thái nhân tính có thật. Các nhân vật của Hồ Anh Thái không có người hoàn toàn tốt hoặc hoàn toàn xấu. Ngay cả khi giễu nhại thì Hồ Anh Thái cũng thấy trong đối tượng có cả hình bóng của chính mình. Hồ Anh Thái viết nhiều văn chương hoạt kê, cả các truyện ngắn, cả tiểu thuyết. Các tập truyện ngắn Tự sự 265 ngày, Bốn lối vào nhà cười, Sắp đặt và diễn là thứ văn chương trào lộng thật sâu sắc. Cuộc sống có cả cái tốt, cả cái xấu. Xã hội con người muôn đời đã như vậy. Nhà văn rung chuông báo động về một ngày tận thế, đó là ngày cái ác sẽ chế ngự cõi người. Nhưng từ trong sâu thẳm, tác phẩm vẫn tin ở sự hướng thiện của con người. Và có lẽ chỉ có tình yêu thương và sự thức tỉnh mới có thể hóa giải, diệt trừ tận gốc cái ác, xây dựng cái thiện. Nhà văn tâm niệm về tác phẩm của mình: “Kẻ làm ác ở đây bị tiêu diệt bằng chính điều ác mà chúng định gây ra cho người lương thiện, một thứ hình phạt tự thân. Nhưng cõi người cũng bao dung lắm. Bạn hãy để ý nhân vật chính, dọc theo cuốn sách là hành trình hướng thiện của anh ta cho đến khi trút bỏ được cái ác. Triết học Phật giáo không tin vào định mệnh: kẻ làm ác vẫn còn cơ hội được giác ngộ, được đón nhận trở lại cõi người, chứ không phải bao giờ cũng bị trừng phạt”.  Có thể nói, đây cũng là tư tưởng nhân văn xuyên suốt và cũng là cái cốt lõi trong quan niệm của ông. Hồ Anh Thái trăn trở về cuộc sống bằng cái nhìn khá sắc sảo. Mỗi kiếp người đi qua chỉ như một khoảnh khắc của thời gian vĩnh cửu nhưng lại dằng dặc những khổ đau và từng người lại phải chọn lối đi nào giữa ngàn vạn ngã rẽ của đường đời. Hiện thực trong truyện ngắn của Hồ Anh Thái có nhiều trạng thái, nhiều giá trị xấu tốt đan cài nhau. Hiện thực nhiều góc cạnh, nhiều chiều, là hiện thực phân mảnh. Đằng sau những bi kịch nhân sinh, nhà văn vẫn không mất đi niềm tin vào con người. Hồ Anh Thái nhìn thẳng vào nỗi đau để gióng lên tiếng chuông khẩn thiết về sự khô kiệt nhân tính đang có mặt khắp nơi. Mỗi tác phẩm của ông là một câu hỏi, một băn khoăn về bi kịch của những kiếp người đi qua. Tư tưởng triết học được nhào nặn trong cái nhìn hiện sinh của con người hiện đại nhằm nói lên sự bất tử của nhân tính. Những yếu tố hài hước trong nhân tính của mỗi nhân vật được Hồ Anh Thái quan tâm lí giải tạo ra cho tác phẩm của ông một tầng ý nghĩa sâu sắc: nhà văn vừa tỏ thái độ mỉa mai chua chát, vừa thấy sự xa lạ lạc lõng đáng trách của con người, để từ đó hướng con người đến những giá trị tốt đẹp. Bên cạnh những mặt xấu, nhân vật của Hồ Anh Thái cũng biết sống vì người khác, biết quây quần đùm bọc lẫn nhau trong một cộng đồng nhỏ bé, những con người ấy đã biết vượt lên bên trên số phận nghiệt ngã của đời thường, tạo hóa, hay rào cản dư luận để dũng cảm mở một lối đi tiên phong. Hồ Anh Thái xây dựng nhiều nhân vật hướng thiện, biết ăn năn hối cải để chuộc lại lỗi lầm. Nhà văn nhìn con người ở đáy sâu tận cùng của chủ nghĩa nhân bản, trong sự ấm áp tình người. Tất cả những cuộc đấu tranh thiện- ác trong truyện ngắn Hồ Anh Thái đều là những cuộc chiến tự thân, đơn độc mà nhân vật phải đóng cả hai vai chính- tà. Nhân vật Navi trong truyện ngắn Người Ấn do khao khát yêu đương mãnh liệt đã dẫn tới vi phạm lễ giáo. Anh ta đưa người yêu về nhà mình hành lạc ngay trước bàn thờ. Anh đã phải chịu sự trừng phạt là lang thang suốt cả cuộc đời. Ở một đất nước đa tôn giáo như Ấn Độ, con người muốn yêu đương tự do là rất khó và cuối cùng phải chấp nhận kết cục bi thảm. Kết cục ấy đặt ra câu hỏi khiến người đọc phải trăn trở, suy nghĩ tìm ra câu trả lời. Amanda trong Người đứng một chân, vì muốn đấu tranh cho việc xây đền thờ mà phải đứng một chân hết ngày này qua ngày khác. Nhưng sự hi sinh của anh trở thành vô nghĩa khi ông giám đốc nhà máy sản xuất bao cao su tìm mọi cách chối từ. Kết cục là anh chàng Amada phải nhận lấy cái chết. Câu chuyện đặt ra một câu hỏi: phải chăng ước mơ, khát vọng của con người sẽ không bao giờ trở thành hiện thực khi đụng chạm đến tôn giáo, tín ngưỡng? Con người liệu có thể đi bằng đôi chân của chính mình?

Không làm ngơ, bất lực, Hồ Anh Thái đã thực sự đau đời. Những nỗi đau ấy được hóa giải thành những trang văn ấm áp nhân tình. Trào lộng là biểu hiện của lòng tin yêu, của tình đời chan chứa. Hiện thực ấy vẫn “đang bước đi” trong thì hiện tại tiếp diễn để đạt đến một cõi người đáng sống. Với cái phẩm chất hiện thực đầy đặn trong tầm bao quát rộng về đời sống, với cách viết rất hiệu quả trong việc đưa lại một ấn tượng “như thật”, những truyện ngắn ở đây vượt ra ngoài phạm vi trào lộng. Nhà văn chỉ mượn lấy tiếng cười chứ không cười. 

                                                                                                Trần Lê Nhật Tâm

                                                                        Phòng Tổ chức, Trường CĐ nghề Phú Yên

                                                                        276 Đường Trường Chinh, Tp. Tuy Hòa, Phú Yên

DT 0902200058